یەکێک لە سەرەکیترین پرسەکانی فەلسەفەی سیاسی ئەوەیە کە فیلسوفی سیاسی ئەبێ وڵامدەری چ بەرپرسایەتییەک بێت یان چارەسەرکەری چ کێشەو پرسگەلێک بێ ؟ تا ئێستا چوار تەوەری سەرەکی بۆ وڵامدانەوەی ئەم پرسیارە هاتوەتە ئاراوە کە بریتین لە ، ئامانجی بواری سیاسی،سنوورەکانی سەروەری سیاسی،سەرچاوەکانی سەروەری سیاسی و مافی ناڕەزایەتی دەربڕین دژ بە بەرپرسی سیاسی.
١.ئامانجی بواری سیاسی : بە گشتی ئامانجی دەوڵەت، پێکهێنانی کۆمەڵگایەکی ڕێکخراو و گونجاوە کە دوو ڕەهەند لە خۆ دەگرێ یەکیان ڕەهەندی بەرژەوەندیخوازانەیە کە بریتییە لە ئاسایش وخۆشگوزەرانی ئەویتریشیان ڕەهەندی بەهاخوازانە یان خێرخوازییە کە بریتییە لە خۆشبەختی و ئازادی . ئەم دوو ڕەهەندە لەسەر ئەم بنەماییە دەوەستێ کە فیلسوفی سیاسی دیاری دەکات دەوڵەتی مەبەست ، ئەتوانێ ئاسایش و خۆشگوزەرانی لە لایەک ، خۆشبەختی و ئازادی لە لایەکی ترەوە مسۆگەر بکات؟ فیلسوفی سیاسی پێمان ئەڵێ ئەگەرلە هەر دەوڵەتێ ئاسۆی مسۆگەر کردنی ئەوانەی بۆ بەدی نەکرێ نابێ خەڵک ملکەچی بڕیارو دەسەڵاتەکی بن.
٢.سنوورەکانی سەروەری سیاسی: دوو ڕوانگە لەسەر سەروەری سیاسی هەیە یەکیان بڕوای بە هیچ چەشنە سنوورێک بۆ سەروەری سیاسی و دەسەڵاتی سیاسی نییە ، ئەم ڕوانگەیە کەمتر لە لایەن فیلسوفان و بیرمەندانی سیاسییەوە پشتگیری لێ کراوە بەڵام روانگەیەکی تر بڕوای بە دانانی هەندێ سنوورە بۆ سەروەری و دەسەڵاتی سیاسی کە چەن بەشی سەرەکی لە خۆ دەگرێ، یەکیان بەشی بەهاخوازییە یانی حکومەتێ کە پێوەرە بەهاخوازەکان نەپارێزە شیاوی حکومەتکردن و دەسەڵاتداری نییە، دووهەمیان بەشی دامەزراوەییە کە بریتییە لە هاوسەنگی هێز، بەو مانایە کە ئەو هێزانە یەکتر کۆنترۆڵ دەکەن، وەکوو ئێمپراتوری ڕوم کە لە سێ هێزی ئێمپراتور،ئەنجومەنی گشتی و سێنا پێک دەهات و ئامانجی هاوبەشیشیان شکۆی ڕوم بوو. بەڵام سیمایەکی تر جیاوازی هێزەکانی دەسەڵاتە کە لەم دا ئامانجی هاوبەش بوونی نییە بەڵکوو تەنیا چەن دامەزراوە و هێزی دەسەڵاتن کە یەکتر کۆنتڕۆڵ دەکەن و چاوەدێری کاروباری یەکترن. سێهەمین بەشی دەسەڵات و سەروەری سنووردار بەشی یاساییە بەو مانەیە کە بە پێی یاسا ئەگەر حکومەتیش لە بەڕێوەبردنی ئەرکەکانیدا تووشی هەڵە بێ بدڕێتە دادگا و سزا بدرێت.
٣.سەرچاوەکانی سەروەری سیاسی: ئەم خالە گرینگییەکەی لەوەدایە کە ئەم پرسیارە دێنێتە ئاراوە ، کێ شیاوی دەسەڵاتداریی وسەروەرییە؟ دەسەڵات بسپێردرێت بە یەک کەس یان چەن کەس یان زۆرینە؟ لەم بوارەدا بیروبڕوای جیاواز هەیە و هەر فیلسوفێک پاکانە بۆ ڕەوایی بەخشین بە یەکێک لەمانە دێنێتەوە. بەڵام ئەوەی لێرەدا جێگەی ئاماژەیە بۆ بیرمەندێک سیاسی ، لێکۆڵینەوەیە لە سەر چۆنییەتی و هەلومەرجی ئەم سەرچاوەی دەسەڵات وسەروەرییە سیاسییانە.
٤.مافی ناڕەزایەتی دەربڕین دژ بە دەسەڵاتدار یان بەرپرسی سیاسی: بە گشتی یونانییەکان بڕوایان بە ناڕەزایەتی دەربڕین دژ بە دەسەڵاتدار نەبوو چونکوو پیان وابوو ناڕەزایەتی ئاسایشی وڵات دەخاتە مەترسییەوە بەڵام دوو جۆری ناڕەزایەتی دەربڕین هەیە یەکیان رێفۆرمخوازانەیە ئەویتریشیان شۆڕشگێڕانەیە، ئەمە بابەتێکی جیاوازە کە لە داهاتوودا دەیوروژێنین.
هەروەک ئاماژەکرا مەبەست لەم چوار خاڵە ئەوەیە کە ئێمە بزانیین ئەرکی فیلسوف یان بیرمەندی سیاسی چییە؟ بە پێی ئەو چوار خاڵە فیلسوفی سیاسی دەبێ بتوانێ ئامانجی بواری سیاسی و سنوورەکان دیاری بکات و هەروەها دەستنیشانی بکات سەرچاوەکانی سەروەری سیاسی بۆ کێ دەگەڕێتەوە لە کۆتایشدا چۆنیەتی مافی ناڕەزایەتی دەربڕین دژ بە بەرپرسی سیاسی دیاری بکات.
هەندێ لە فیلسوفانی سیاسی پیانوایە مرۆڤ سروشتێکی شەڕانگێزی هەیە بەڵام هەندێکی تر لایان وایە مرۆڤ سروشتێکی پاک و بێگەردی هەیە کە هەر کام لەم دوو ڕوانگە بڕوایان بە کارتێکەری ئەم دوو تەوەرە هەیە لە پێکهێنانی جیهان بینی ، ئەخلاق و مرۆڤناسی مرۆڤدا ، بە گشتی هەرکام لە سەرنموونەکانی هزری سیاسی لەم سێ دیاردەیە ساز دەبێ ، هەر بەم بۆنەشەوە فیلسوف هەوڵ ئەدات نموونەیەکی هاوتەریب لەم سێ دیاردەیە ساز بکات. هاوتەریبی ئەم سێ دیاردەیە واتە جیهان بینی ، ئەخلاق و مرۆڤ ناسی پەیوەندی بە ڕوانگەی فیلسوفەوە لەسەر سروشتی مرۆڤ هەیە.
ئەفلاتون سیاسی ترین سیمای هزری سیاسییە، ئەفلاتون فیلسوفی سەدەی ٥ی پێش زایینە، ناوبراو لە هەلومەرجێکدا دەژیا کە فەلسەفە باوی نەمابوو، هەر بەم بۆنەشەوە فیلسوفانی وەکوو ئەو لەهەوڵی ڕوونکردنەوەی هۆکاری لە پەراوێزکەوتنی فەلسەفە و نەریتی یوناندا بوون. بۆ ئەم ڕوونکردنەوەیە فیلسوفەکان بیروباوەڕو سیستەمە مەعریفیە کانیان شی دەکردوەوە.
سوقراتیش سیستەمی مەعریفی گرێ ئەدا بە ئاگادار بوون لە دوگماتیزم و دەمارگرژییەکان. سوقرات دەیگوت مێتۆدی دیالۆگەکەم بۆ ئەوەیە بە مرۆڤ بسەلمێنم کە لە ڕاستیدا شتێک نازانێ سەرەڕای ئەوەی وا دەنوێنێ کە شتێک دەزانێ. بە بڕوای سوقرات دیالۆگ بەستێنێکە مرۆڤ هەم تووشی بڕوابەخۆبوون و هەم تووشی گومان دەکات.
ئەفلاتوون بە پێچەوانەی هەندێ کەسی تر(هانا ئارێنت و پوپێر) شێوازی دیالۆگی سوقرات پەسەند دەکات چونکوو پیوایە مەبەستی ئە دیالۆگە گەیشتنە بە وشیاری تەواو و جێگر. بە بڕوای ئەفلاتون ئێمە لە جیهانێکی تاریکدا دەژین و هەموو چەشنە وشیارییەکمان لە جۆری تێگەیشتن و وشیاری ناتەواوە چونکوو لەگەڵ بەرژەوەندییە تاکەکەسییە کانی ئیمەدا تێکەڵە و بە پێی هەلومەرجی ژیانمان دیاری دەکرێت. هەر ئەمەش بو بە بنەمایەک بۆ فەلسەفەی کلاسیک کە بنەما سەرەکییەکان لەگەڵ تەفسیرەکاندا جیاوازن بەم مانایە کە بیرۆکەکان لە بارودۆخی بەشەکی و مەرجدارەوە بەرەو بارودۆخی هەمەکی و بێمەرجەوە دەبزوێن. ئەم تێزە لە لایەن ئەفلاتونەوە هاتە ئاراوە بەم مانایە کە جیهان دوو سیمای هەیە یەکێکیان سیمای بەشەکی،نابەردەوام و نزیک لە ڕووخانە کە بە جیهانی سێبەر ناوزەدی دەکات ، سیماکەی تریشی بواری هەمەکی، هەرمان و هەمیشەییە کە بە جیهانی مۆسۆل ناوزەدی دەکات . هەروەها پیوایە مرۆڤیش دوو سیمای هەیە یەکیان جسمە، کە بەشەکی و مەرجدارە ئەویتریشیان سیمای ڕۆحییە کە هەمەکی و بێمەرجە. لە ڕوانگەی ئەفلاتوونەوە فیلسوف ئە کەسەیە لە جیهانی سێبەرەوە بچێتە جیهانی مۆسۆل.
ئەفلاتون وەکوو یەکەمین کەس جۆرێک لە فەلسەفەی مێژووی هێناوە ئاراوە بەم پێیە سەرەتا باس لە بارودۆخێکی سەرەتایی دەکات کە لەو بارودۆخەدا هەرکەسێک لە بیری دابینکردنی ژیانی خۆیەتی بە شێوازی ئاشتی خوازانە بەڵام ئە بڕوای ئەفلاتون ئەم بارودۆخە کاتێ تووشی داڕمان دەبێ کە تاکەکان تووشی چاولێکەری تەماح دەبن کە ئەنجامەکەشی شەڕ و دەستدرێژییە ئەم هەلومەرجە پێکهێنەری کۆمەڵگای چینایەتییە وسێ چین ساز دەبێ کە بریتین لە سەردەست، ژێردەست و جەنگاوەران یان پارێزەران. بەبڕوای ئەفلاتون جیاوازی جەنگاوەران لە گەڵ چینەکانی تر لە ڕادەی نەترسی و لە خۆبردویاندایە لە هەمان حاڵیشدا پیوایە چینی جەنگاوەران هۆکاری گەشەکردنی کۆمەڵگان و ئەوان لە سەروی جیهانی بەشەکی و مەرجدار دادەنێ. ئەفلاتون پیوایە لە ناخی چینی جەنگاوەراندا فیلسوفەکان لە دایک دەبن کە چاویان لە جیهانی هەمەکی و بێ مەرجەوەیە ، ئەم لە دایکبونەش بە قۆناخی دووهەم ناوزەد دەکات. ئەفلاتون ، میانەڕەوی بە تایبەتمەندی چینی ژێردەست یان خەڵکی ئاسایی دەزانێ، نەترسی بە تایبەتمەندی چینی پارێزەر یان جەنگەاوەر دەزانێ و زاناییش بە تایبەتمەندی فیلسوفان یان چینی سەردەست دەزانێ. ئەفلاتون ئەم دابەشکردنە لە کۆمەڵگادا بە پێی عیداڵەت دەستنیشان ئەکات واتا هەر بەشێک لە جێگەی خۆیدا بێ. لە لای ئەفلاتون هەر بەشێک یان چینێکی کۆمەڵگا ئەبێ بە پێی سروشتی خۆی بژیت، لە ڕاستیدا ئەفلاتون بە شوێن گۆڕانی ژیانی خەڵکەوە نییە بەڵکوو بە شوێن دابینکردنی میانەڕەوی ئەوانە و چاوەڕوانی نەترسی لە چینی جەنگاوەر هەیە و زاناییش تەنیا لای فیلسوفان بەدی دەکات. ئەفلاتون جەختێکی زۆر دەکات لە سەر جەنگاوەران و جیاوازیش لە نێوان ژن و پیاو دانانێ و پیوایە لەم چینەدا پاراستنی بەژەوەندی گشتی گرنگییەکی تایبەتی هەیە و بڕوای بە خاوەنداریەتی گشتی هەیە و بەردەوام چینی جەنگاوەر ئامۆژگاری دەکات کە نەکا بۆ بەرژەوەندی تاکەکەسی ڕوو بکەنە خاوەنداریەتی تاکەکەسی ، ئەفلاتون پیوایە ئەم چینە دەبێ بە شێوازی تایبەت پەروەردە بکرێت بە شێوازێکە گیان و دەرونیان هاوتەریب پەروەردە بکرێ. هەروەها ئەفلاتون بڕوای بە دەسەڵاتداریەتی فیلسوفەکان بوو کە هەڵگری زانایین بە فیلسوف شا ناویان لێدەبات . بەڵام ئەفلاتون لە کۆتایی ژیانیدا لەم بیرەبڕوا پاشگەز بوەوە و جۆرێک لە حکومەتی مەرجداری پەسەند دەکرد کە یاسایەک هەبێ بۆ ئەوەی دەسەڵاتدار بەو پێیە دەسەڵات بکات وبانگەشەی پێکهێنانی ئەنجومەنێکی دەکرد لە خەڵک و ئێلیتەکان و دەوڵەمەندەکان ،بۆ پێکهێنانی حکومەتی مەرجدار یان پێبەند بە یاسا .بەڵام ئەفلاتون گەورەترین ڕەخنەی لە دیموکراسی هەبوو چونکوو بڕوای بە گەورەیی کەمایەتی بوو، هەر بەم بۆنەشەوە پیوابوو پاشایەتیش بەردەوام نابێ و دەڕوخێ و دادەشکێ بە ئاریستۆکراسی و بەرەبەرە دەبێ بە ئۆلیگارشی بە مانای کەمایەتیەکی خاوەن سامان و دەوڵەمەن، ئەفلاتوون پیوایە ئۆلیگارشیش ئەبێ بە هۆی هەژاری و بێدەرەتانی خەڵکێکی نەخوێندەوار کە لە درێژەی ناڕەزایەتیاندا دەسەڵات دەکەوێتە دەستیان و حکومەتی دیموکراسی ساز دەکەن و دواتریش حکومەت دەکەوێتە دەستی کەسێکی زاڵم کە ئەفلاتوون پێی دەڵی حکومەتی تیمارشی . ئەفلاتون پیوایە خەساری دیموکڕاسی لەوەدایە کە بە پڕوپاگەندە خەڵک دەخەڵەتێندرێن و دواتر ڕێگە خۆش دەکرێ بۆ هاتنە سەر کاری کەسێکی زاڵم هەر بەم بۆنەسەوە ئەفلاتون بڕوای بە دیموکراسی نییە و پیوایە حکومەتی عەقڵیەتی ناوەڕواستە و شیاوی متمانە پێکردن نییە.
لە ڕاستیدا بنەمای سیاسەت لە ڕوانگەی ئەفلاتوندا دەگەڕێتەوە بۆ چەمکی عیداڵەت، کە لە کتێبی کۆماردا باسی لێدەکات،ئەفلاتون مرۆڤ بە شارێکی چکولە دەشوبهێنێ و بابەتەکەی بە شارەوە دەست پێدەکات تاوەکوو لە ڕەوتێکی قیاسیدا بیهێنێتە سەر مرۆڤ، تاوەکوو بە پێکهێنانی کۆمەڵگایەکی چینایەتی ، هەر چینێک نوێنەری بەشێک بێت.
ئەفلاتون یەکێکە لە دامەزرێنەرانی فەلسەفەی کلاسیک بە گشتی و فەلسەفەی سیاسی بە تایبەتی ، دواتر ڕێچکە فیکرییەکەی لە لایەن زۆربەی فیلسوفان و بیرمەندانەوە درێژەی پیدراو بوبە سەرچاوەیەکی سەرەکی لە ئایدیالیزمدا و کەسانی وەک ئەرەستوو ،هێگێل و... بە بێ ئاماژە و کەڵک وەرگرتن لە ئەفلاتون نەیاندەتوانی فەلسەفەی خۆیان دابڕژێنن.
ئەمین سورخابی
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر