لەوانەیە پێویست بێ بۆ پێناسەکردنی دەوڵەتی مۆدێڕن سەرەتا ئاوڕێک لە چەمکی دەوڵەتی پێش مۆدێڕن بەینەوە ، چونکوو مۆدەێڕنیتەی سیاسی لە باوشی دەوڵەتی مۆدێڕندا خۆی ساز کردوە . دەوڵەتی پێش مۆدێڕن بریتییە لە گروپێکی مرۆیی کە لە ژیانێکی سیاسیدا پێداویستییەکانی خۆیان مسۆگەر دەکەن سەرەڕایی ئەوەی کەمی و زۆری ڕێژەی دانیشتوانی گرنگ نییە بەڵام بە گشتی پێویستیان بە ئۆتۆریتەیەکە بە سەریاندا حکومەت بکات تاوەکوو ئەرکەکانی ئەم کۆمەڵگایە جێبەجێ بکات . لە دەوڵەتی پێش مۆدێڕندا ئەندامانی کۆمەڵگا بەشێکن لە سیستەمێکی گەورەترو گشتی‌ترکە نە سەربەخۆییەکی تاکەکەسییان هەیە نە لە دەرەوەی ئەو سیستەمەدا بوونێکی تایبەتیان هەیە، لە ڕاستیدا تاکەکان دادەشکێن بە سەر ئەو گروپەی کە تاکی پێوە گرێدراوە ، دەرئەنجامی ئەمە زاڵ بوونی گروپە بە سەر تاکدا و تاک بە بێ گروپ هیچ چەشنە بوونێک و دەسەڵاتێکی نییە .
بەڵام دەوڵەتی مۆدێڕن بە شێوازێکی جێاواز خۆی دەنوێنێ چونکوو ژیانی سیاسی لەمدا بە دوو گرووپی لێکجیاواز دابەش دەکرێت: ١.دەوڵەت بە واتا تایبەتەکەی کە پەیوەندی بە بواری سیاسییەوە هەیە ٢.کۆمەڵگا کە زۆرتر بە کۆمەڵگای مەدەنی ناوزەدی دەکەن. لە دەرەنجامی ئەم دابەشکردنەدا دوو چەمکی جیاواز پێک دێت یەکێکیان گشتییە کە بە دەوڵەت لە قەڵەم دەدریت ئەویتریان تایبەت کە بە کۆمەڵگاوە پەیوەندی هەیە.
مرۆڤیش لە لایەکەوە هاوڵاتییە بەم بۆنەوە کە یەکێکە لە ئەندامانی ئەو دەوڵەتەی کە لە کۆمەڵێ ئەندام ساز بووە لە لایەکیتریشەوە تاکێکی تایبەتە بەم بۆنەوە کە ئەندامی کۆمەڵگایی مەدەنییە کە لە کۆمەڵێ تاک پێکهاتوە.
دەرەنجامی گرینگی ئەم دابەشکارییانەی کە باسی لێوەکرا دانەشکانی تاکە بە گشتییەت وسیستەمێکەوە کە بە سەریدا زاڵ بێت.لەمە بە دواوەیە مرۆڤ وەکوو هاوڵاتییەک لە ژیانی دەوڵەتدا بەشداری دەکات و دەتوانی هەبوونی خۆی بە کردوە سیاسییە کانی بسەلمێنێت ، لە هەمان کاتیشدا دەتوانێ وەکوو تاکێک لە ئازادییە تاکەکەسییە کانی خۆی کەڵک وەرگرێت و ژیانێکی تاکەکەسیشی هەبێ. بەم پێیە جیایی نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگا ئەو دەرفەتە بۆ تاک دەرەخسێنێ تاوەکوو لە ژێر چنگی سیستەمێکی زاڵ و دیاریکەر دەرباز بێ و وەکو تاکێکی سەربەخۆ ژیان بباتە سەرێ.
بەم پێیە بۆمان ڕوون کرایەوە کە مۆدێڕنیتەی سیاسی لە سەر چ بنەمایەک وەستاوە لە ڕاستیدا مۆدێڕنیتەی سیاسی بە کۆمەڵێ پرەنسیپ و تاکتیکی دەسەڵاتداری وەکوو هاوسەنگی هێز یان دەنگدان یاخود ئازادی سیاسی نابەسرێتەوە بەڵکوو مۆدێڕنیتەی سیاسی بە تەواوی جەخت دەکاتە سەر جیایی نێوان دەوڵەتی سیاسی و کۆمەڵگای مەدەنی ، نێوان پانتایی گشتی و تایبەت، نێوان هاوڵاتی و تاک. ئەم جیاییەش بە وتەی "موریس باربییە" تا ڕادەیەک پڕۆسەیەکی دوورودرێژ بووە، یەکەم جاریش لە کۆتایی سەدەی ١٨ لە دوو وڵاتی ئامریکا و فەرەنسا دا هاتە دی، هەرچەند لەوانەیە هەندێ کەس وەکوو "فیلیپ ژێنە" تێبینییان لەسەر ئەم پڕۆسە بێت و بیگەڕێننەوە بۆ سەردەمی زووتر لە سەدەی ١٨ بەڵگەشیان سیستەمی باج گیری سەردەمی سەدەی ١٣ و ١٤ ی وڵاتە ئەوروپاییەکان بێ بەڵام نابێ لە بیرمان بچێت مۆدێڕنیتە سەرەتا ئاماژەیە بە دیاردەیەکی هزری و فکری نەوەکوو دیاردەیەکی بەرهەست وەکوو دامودەزگای دەوڵەتی ، چونکوو ئەگەر وابوایە ئەبێ ئەو دەوڵەتە دیکتاتۆرانەی ئەمڕۆکە رێژەیشیان کەم نییە بە دەوڵەتی مۆدێڕن ناوزەد بکەین.
بەڵام با بینە سەر دیاردەی ئیسلامی سیاسی، لە وڵاتە ئیسلامییەکاندا ئایین لەسەر دیاریکردنی شۆناسی نەتەوەیی ڕۆڵێکی بەرچاوی هەیە و بە دەوڵەتەوە بەستراوەتەوە کەوابوو ئیسلام توخمێکی سەرەکی پێکهاتەی نەتەوەی پێک دێنێ وئایینی فەرمی دەوڵەتە. لە ڕاستیدا جیهانی ئیسلام لە دوو سەدەی ڕابردوودا ئەو ئاڵوگۆڕانەی بە سەر وڵاتە ڕۆژئاواییەکاندا هاتوە بە خۆیەوە نەدیوە . لەم وڵاتانەدا تاکخوازی و جیایی دەوڵەت و کۆمەڵگایی مەدەنی نەهاتوەتەدی ، کۆمەڵگایی مەدەنی یان نییە یان ئەگەر بێ زۆر لاوازە ، کەوابوو دەتوانیین بڵێین وڵاتە ئیسلامییەکان بە پێی ئەو پێناسەی ئێمە، لەگەڵ مۆدێڕنیتەی سیاسی زۆر نامۆن. هۆکاری سەرەکی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ناوەڕۆکی ئایینی ئیسلام چونکوو ئەم ئایینە جەختێکی زۆر دەکات لە سەر ڕەهەندی " کۆخوازی"(جماعتی) خۆی ، لە ڕاستیدا تاکی موسوڵمان دەچێتە چوارچێوەی "ئۆمەت"ەوە و هەموو ژیانی هەر موسوڵمانێک دەخاتە ژێر کاریگەری خۆیەوە هەر بەم پێیەش پێبەند بوونی بە ئۆمەتی ئیسلامییەوە گرینگترە لە چارەنووسی وەکوو تاک ، بۆیشی نییە ئەم بنەما سەرەکییە بخاتە ژێر پرسیارەوە چوونکوو تاکی موسوڵمان نە ئەتوانێ لە ئایین دەست بکێشێ نە ئەیشتوانێ ئایینێکی تر بیجگە لە ئیسلام هەڵبژێرێ. ئەگەرچی لە هەڵبژاردنی ئایینی ئیسلامدا تاک سەربەستە باڵام دوای ئیمان هێنان بۆی نییە دەستی لێ بشواتەوە چونکوو ئەم کارە یانی گەورەترین تاوان لە دژی خودا و ئۆمەتی ئیسلامی، ئەم بنەما سەرەکییە لە تایبەتمەندییەکانی ئیسلامی دوو سەدەی ڕابردوو بووە کە لە بابەتەکەی سەلمان روشدی دا خۆی نواند.
نێوان دەوڵەتی مۆدێڕن و ئیسلامی سیاسیدا دژایەتییەکی بنەڕەتی هەیە و ئەم دوو ڕەوتە بەردەوام یەکتریش رەتدەکەنەوە ،لە ڕاستیدا ئیسلامی سیاسی بریتییە لە پەرەپێدان بە ئیسلام و بەها ئیسلامییەکان کە بە کەڵک وەرگرتن لە هێزی دەوڵەت بە سەر سیاسەتدا خۆی دەسەلمێنێ، لەم ڕووەوە ئیسلامیزم کۆمەڵێ بانگەشەی سیاسی و کۆمەڵایەتی هەیە و مەبەستی گەرەنتی کردنی زاڵ بوونی ئایین ، سەقامگیری یاسایی ئیسلامی و دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامییە. کە وابوو ئەم بیرۆکەیە لەگەڵ ویستە کۆنەکەی ئیسلام هاوڕێ دەبێ کە بریتی بوو لە مسۆگەر کردنی گاریگەری ئایین لە سەر رەهەندە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکاندا ، ویستێکە ئەمڕۆ لە حکومەتی شێعە تەوەری ئێراندا خۆی دەبینێتەوە. ئیسلامی سیاسی گەڕانەوەیەکە بۆ بنەما و سەرچاوە فکرییەکانی ئیسلام کە بە جۆرێ فەندامێنتالیزمە هەروەها کاردانەوەیەکە بەرانبەر بە ملکەچ بوونی ئایین بە دەوڵەت کە تایبەتمەندی وڵاتانی سونە وەکوو عەرەبستانی سۆعودییە .ئیسلامی سیاسی دەیهەوێ بەرایی و زاڵ بوونی ئایین بە سەر بواری سیاسیدا بسەلمێنێ و کۆمەڵگا و دەوڵەتیش لە گەڵ بنەما سەرەکییەکانی ئیسلام رێکبخاتەوە.
سەرهەڵدان و پەرە سەندنی ئیسلامی سیاسی دەکرێ لە نەبوونی دەوڵەتی مۆدێڕندا مانا بکەیتەوە .لە وڵاتانی ئیسلامیدا جیایی نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگای مەدەنی ،نێوان پانتایی گشتی و تایبەت نامۆیە کە لە ئاکامدا جیایی نێوان دەوڵەت و ئایینش بوونی نییە. دەوڵەت تایبەتمەندییەکی ئایینی هەیە و ئیسلام ئایینی فەرمییەتی. ئیسلام تۆخمێکی سەرەکی دەوڵەت بە ئەژمار دێت بەڵام ئەم دۆخە بۆ هەمیشە بەردەوام نییە و هەندێ جار سیاسەت بەسەر ئاییندا زاڵ دەبێ و دەوڵەت ئایین لە نێو خۆیدا دەتوێنێتەوە و کۆنترۆڵی دەکات وکەڵکی لێ وەردەگرێت لە بەرانبەردا ئایینیش خۆی بە دەوڵەتەوە گرێ دەدات و یارمەتی لە دەوڵەت وەردەگرێت ئەم هاوکارییە نزییکە لە کاتی هەوڵدان بۆ سەربەخۆیی وڵاتە ئیسلامییەکان لە ژێر چەپۆکی کۆلۆنییالیزمی وڵاتانی ڕۆژئاوایی دەورێکی بەرچاوی دەگێڕا، لە ڕاستیدا سەربەخۆیی هەم بەواتایی سەربەستی سیاسی بوو هەم بە واتای سەلماندنی شۆناسی ئیسلامی لە بەرانبەر مەسیحییەت . بەڵام دوای گەیشتن بە سەربەخۆیی بەربەرە کێشەو ناکۆکییەکانی دەوڵەتە سەربەخۆکان دەرکەوت و بێ‌بڕستی ئەم وڵاتانە بۆ چارەسەرکردنی کێشە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان بۆ هەمووان ئاشکرا بوو.هەر ئەم کێشەو ناتەواویانەش بوو بە هۆی ئەوە کە ئیسلام وەکوو ڕێگاچارە دەربکەوێ و بانگەشەی دووبارەی دەستێوەردان لە سیاسەتدا بکات لەم ساتەوە بوو کە ئیسلام ئیدی خۆی بە دەوڵەتەوە نەبەستەوە و بانگی ئاڵتیرناتیڤ بوونی هەڵدا و کەوتە شەڕێکی بەردەوام لەگەڵ دەوڵەت کە ئەم ململانێ بە ئاراستەگەلی جۆراوجۆردا چووە بۆ نموونە ئیسلامی سیاسی جاری وایە توانیویەتی دەسەڵاتی سیاسی بە دەستەوە بگرێت و دەوڵەت بڕوخێنی وەکوو ئێران و سودان، جاریواشە بۆ ڕوخاندنی دەوڵەت دەستی داوەتە کردەوەی تێکەڵ بە تووندوتیژی و تێرۆر وەکوو جەزایر، میسر و ئەفغانێستان، هەندێ جاریش بە هەڵبژاردن چوەتە پاڕلمان وبەشداری دەسەڵاتی سیاسی کردوە وەکوو ئۆردۆن و تورکیا، بڕێک جاریش دەستی داوەتە کردەوەی سنووردار کە لە ڕاستیدا مەترسییەکی نەبووە بۆ دەوڵەت وەکوو مەراکێش و تونێس.
لە ڕاستیدا ئیسلامی سیاسی لە جیانەبوونی نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگای مەەدەنیدا پێک دێت چونکوو لەم هەلومەرجەدایە کە بە هۆی کەم و کۆڕی دەوڵەت ، ئیسلام سەربەخۆیی خۆیی بەدەست دێنێتەوە و دەکەوێتە بیری پەرەپێدانی کردەوەی سیاسی خۆی و لە ئاکامدا پڕۆژەکەی دەبێ بە پڕۆژەیەکی سیاسی بۆ سازدانی دەوڵەتی ئیسلامی. بەپێی ئەم ڕوانگەیە دەوڵەت دەبێتە کەڵکەڵەی سەرەکی نەوەک دیموکڕاسی ،ئەمە لەحاڵێکدایە ، ئیسلامی سیاسی دەتوانێ لە دیموکراسی بۆ خاپور کردنی دیموکراسی کەڵک وەرگرێت بۆ بەرگریکردن لەم حاڵەتە ئەبێ دەولەت لە کۆمەڵگای مەدەنی جیا بکرێتەوە کەوابوو سەقامگیری دەوڵەتی مۆدێڕن دەکەوێتە پێش پڕۆسەی دیموکراسییەوە.
ئیسلامی سیاسی بە جۆریکی تریش هەوڵ ئەدات مۆدێڕنیتەی سیاسی بخاتە پەراویزەوە بەو مانایە کە ویستی دامەزراندنی دەوڵەتی پێش مۆدێڕنە چونکوو ئیسلامی سیاسی ناتوانێ جیایی دەوڵەت و کۆمەڵگای مەدەنی قەبووڵ بکات، ئەبێ لە بیریشمان نەچێ ئیسلامی سیاسی لەو وڵاتانەدا پەرە دەسێنێ کەوا خەریکە بەرەو مۆدێڕنیتەی سیاسی یان دامەزراندنی دەوڵەتی مۆدێڕن دەچن وەکوو ئێرانی سەردەمی پێش شۆڕشی ١٩٧٩ ، جەزایر، میسر و تورکیای ئێستا ، بە پێچەوانە، لەو وڵاتانەی وا رێگای مۆدێڕن کردنی دەوڵەتیان نەگرتوەتە بەر، ئیسلامی سیاسی بوونێکی ئەوتۆی نییە وەکوو مەراکیش، سوریا و لیبی.
لە ڕاستیدا ئیسلام بە درێژایی مێژوو پێوەندییەکی قووڵی لەگەڵ دەوڵەت هەبووە بەو مەرجەی دەوڵەتیش پشتیوانی لێ کردبێ کەواتە ئاساییە لە پڕۆسەی سێکۆلاریزاسیون و پێکهێنانی دەوڵەتی مۆدێڕندا کاردانەوە لە خۆی نیشان بدات کە زۆرتر بە دوو شێواز ئەم کاردانەوەی نیشان داوە، یان دەکەوێتە ڕەخنە گرتنێکی بنەمایی لە دەوڵەت چونکوو پیوایە دەوڵەت بەهاکانی ئیسلام ناپارێزێ هەر بەم بۆنەشەوە تانە و توانجی لێ ئەدات هەست بە مەترسی سازبوونی کۆمەڵگایی مەدەنی دەکات کە لەو دا ئایین و ئایینی بوون ئازادە و ئایین لە دەوڵەت جیا دەکرێتەوە کە وابوو ئەم کاردانەوە هەم سێکۆلاریزم رەتدەکاتەوە هەم ئازادی ئایینیش.
یان پێشنیاری دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی دەکات کە لەوداهەموو شتێک لە شەرع و نەریت وکتێبی ئاسمانی سەرچاوە دەگرێ لەم aمۆدێلەدا دەوڵەت دەچێتە خزمەتی ئیسلامەوە و دەوڵەتی ئیسلامی دژی دەوڵەتی مۆدێرن دەوەستێتەوە نموونەی ئێران و سودانە، لە ڕاستیدا لەم مۆدێلەدا دەوڵەت بۆ ڕازیکردنی ئیسلامییە ڕادیکاڵەکان پەنا دەباتە بەر جێگیرکردنی پەروەردەی ئیسلامی، بەکارهێنانی یاسای ئیسلامی لە بواری خێزانی ، سازکردنی مزگەوت وپارێزگاریکردن لە ناوەندە ئیسلامییەکان وهتد . ئەم ڕەوتە پێش بە پڕۆسەی دەوڵەتی مۆدێڕن دەگرێ.
لە کۆتاییدا پێویستە بڵێین ئیسلامی سیاسی ئەمڕۆکە لە کەرەستەکانی مۆدێڕنیتە و زانستی مرۆیی ڕاستەخۆ کەڵک وەردەگرێ بەڵام راستەوخۆش لە گەڵ دەوڵەتی مۆدێڕن دژایەتی دەکات لەم پڕۆسەشدا لە وانەیە هەندێ کەس پیان وابێ ئیسلامی سیاسی بەرەو هەڵوێستێکی ڕێفۆرمخوازنە لە دەوڵەتی مۆدێڕن بچێ بەڵام ئیسلامی کردنی دەولەتی مۆدێڕن بە مانای بنەبڕ کردنی دەوڵەتی مۆدێڕنە ،چونکوو ئیسلامی سیاسی باوەڕی بە سەربەخۆی تاک، جیایی کۆمەڵگایی مەدەنی لە دەوڵەت و جیایی ئایین لە دەوڵەت نییە.
ئەمین سورخابی
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر